1847‘de Sultan Abdülmecid’in emriyle Ayasofya’yı restore eden İsviçreli mimar Fossati’nin, o yıllarda hazırladığı ve yine padişahın desteğiyle Londra’da bastırdığı “Aya Sofia Constantinople” adlı gravür kitabı 162 yıl sonra yeniden yayımlandı. Orijinal nüshası Osmanlı Arşivleri’nde bulunan eserde, cami olarak kullanılan Ayasofya’ya ait renkli çizimler yer alıyor.
Ayasofya Müzesi, İstan-bul’un fethinden sonra pek çok kez restore edildi ama en çok Abdülmecid Han döneminde yapılan restorasyon ile gündeme geldi. Padişah o devirdeki Avrupa devletleri ile olan siyasi münasebetleri de dikkate alarak 1847 yılında Rus Çarı’nın saray mimarı Gaspare Trajano Fossati’yi tamir işi ile görevlendirdi. İki yıl süren bu tamirat esnasında yaklaşık sekiz yüz işçi çalıştı. Bina neredeyse tamamen elden geçirildi. Kazasker Mustafa İzzet Efendi’nin yazdığı Lafzatullah, Peygamberimiz, Dört Halife ile Hasan ve Hüseyin efendilerimizin isimlerini tasvir eden levhalar asıldı. Camiye hünkâr mahfili, muvakkithane ilave edildiği gibi Fatih devrinde yapılan medrese de baştan sona yenilendi.
Fossati bu tamirat esnasında mozaiklerin üzerini açarak krokiler halinde çizdiği resimleri bir albüm halinde bastırmak istemiş, fakat bu isteğinde başarılı olamamıştı (O mozaiklerden, altı kanatlı melek figürünün yer aldığı Serafim, 2009’da ortaya çıkarılmıştı). Bunun üzerine Ayasofya’nın içini ve dışını gösteren 25 adet çizim hazırladı. Kapağını Sultan Abdülmecid Han’ın tuğrası ile süslediği albümü 1852’de Londra’da bastırdı. Bu albüm üç farklı türde 380 adet yayımlandı: El işçiliğiyle hazırlanan kutulu büyük boydan 80, ciltli olarak tasarlanmış orta boydan 100 ve sulu boya ile hazırlanmış küçük boydan 200 adet yapıldı.
Mimar Fossati’nin 25 Mart 1853 tarihinde Hariciye Nazırı Rıfat Paşa’ya yazdığı mektubundan anlaşıldığına göre bu albümlerin biri Padişah’ın zatına, diğeri devlete hediye edildi.
Abdülmecid Han da bu çalışmayı takdir amacıyla Fossati‘yi bir pırlanta yüzükle mükâfatlandırdı. Yine aynı mektuptan, saraya albümlerin el ile boyanmış olanlarından 10, büyük boy kâğıt üzerine basılmışlarından 10 olmak üzere 20 adet albüm verildiği anlaşılıyor. Ancak bu albümlerin 15 tanesi satın alındı ve Amerikan elçiliğinin talebi üzerine bir tanesi Washington’da bulunan Meclis-i Maarif Kütüphanesi’ne hediye edildi. Satın alınan diğer albümler ise Ragıp Paşa Kütüphanesi‘ne muhafaza edildi. 30 Aralık 1892 tarihinde Sultan İkinci Abdülhamid’in emri ile bu kütüphanede bulunan Ayasofya albümlerinden, Yıldız Sarayı, Erkan-ı Harbiye, Bahriye Dairesi, Hendesehane-i Mülkiye ve diğer kütüphanelere birer adet olmak üzere dağıtıldı. İşte o dağıtılan eserlerden bir tanesi, Sarayburnu Kitaplığı tarafından 163 yıl sonra yeniden yayımlandı. Orijinali Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde bulunan eserde, cami olarak kullanılan Ayasofya’ya ait renkli çizimler yer alıyor.
1836’da Petersburg’da ‘saray mimarı’ unvanını alan Gaspare Fossati, 1831’de çıkan büyük Beyoğlu yangınında tamamen kül olan Rus Çarlığı’nın İstanbul’daki elçilik binasını yeniden inşa etmek için 1837’de İstanbul’a geldi. 1858’e kadar İstanbul’da kalan Fossati, kardeşi Giuseppe Fossati’nin de içinde bulunduğu yerli ve yabancı sanatçılardan oluşan geniş bir ekiple birçok yapı inşa etti ya da onardı. Bunlardan en önemlisi Ayasofya’ydı.
